Na Waziri Paul Muema Matuku EBS

kuanzishwa

Ushuru ni msingi kwa uzalishaji wa mapato ya serikali, lakini mizozo juu ya tathmini ya ushuru mara nyingi huibuka. Nchini Kenya, madai ya kodi hushughulikiwa kimsingi na Mahakama ya Rufaa ya Ushuru (TAT) mara ya kwanza na baada ya hapo rufaa ni Mahakama Kuu, na Mahakama ya Rufani. Kanuni mbili za kisheria ni muhimu kwa migogoro hii, hizi zikiwa: mzigo wa uthibitisho na kiwango cha uthibitisho. Mzigo wa uthibitisho huamua ni mhusika gani—ama mlipa ushuru au Mamlaka ya Ushuru ya Kenya (KRA)—lazima ithibitishe madai yao, huku kiwango cha uthibitisho kikifafanua kiwango cha uhakika kinachohitajika ili dai litekelezwe.

Makala haya yanachunguza kwa kina kanuni hizi jinsi zinavyotumika katika sheria ya kodi ya Kenya, kutokana na masharti ya kisheria, sheria za kesi, na athari za kiutendaji katika usimamizi wa kodi. Pia inachunguza jinsi dhana hizi zinavyounda utiifu na utekelezaji wa kodi na kujadili matukio ambapo mzigo hubadilika kama pendulum inayoyumba kati ya wahusika.

Mzigo wa Uthibitisho katika Kesi za Kodi

Kifungu cha 56 cha Sheria ya Taratibu za Ushuru ambacho kiko chini ya Sehemu ya VIII 'juu ya Maamuzi ya Kodi, Mapingamizi na Rufaa' kinatoa mzigo wa uthibitisho katika migogoro ya kodi kama ifuatavyo:

"Katika shauri lolote chini ya Sehemu hii, mzigo utakuwa kwa mlipa kodi kuthibitisha kwamba uamuzi wa kodi si sahihi."

Vile vile, Kifungu cha 30 cha Sheria ya Mahakama ya Rufani ya Kodi kinasisitiza kanuni hii, kikisema kwamba mrufani (kawaida ni mlipa kodi) lazima athibitishe:

1. Kwamba tathmini ni nyingi, au
2. Kwamba uamuzi wa kodi haukupaswa kufanywa au ulipaswa kufanywa tofauti.

Katika masuala ya kodi, sasa imetatuliwa kwamba mzigo wa uthibitisho unabadilika kati ya walipa kodi na mtunza ushuru, lakini zaidi ni juu ya walipa kodi.

Mzigo wa Uthibitisho katika Kesi za Forodha

Chini ya kifungu cha 223 cha Sheria ya Usimamizi wa Forodha ya Jumuiya ya Afrika Mashariki (EACCMA, 2004) suala la mzigo wa uthibitisho limeelezwa kwa uwazi kama ifuatavyo;

"Katika shauri lolote chini ya Sheria hii-

(a) jukumu la kuthibitisha mahali ilipotoka bidhaa yoyote au malipo ya ushuru unaostahili, uingizaji, kutua, kuondolewa, au usafirishaji halali, usafirishaji nje ya nchi, gari la pwani, au uhamisho, wa bidhaa yoyote itakuwa kwa mtu anayeshitakiwa au anayedai kitu chochote kilichokamatwa chini ya Sheria hii;'

Kifungu kidogo zaidi cha (b) kinathibitisha kwamba 'hakikisho la Kamishna juu ya jambo lolote au waraka utakuwa ushahidi wa msingi wa ukweli huo;'

Masharti haya yanathibitisha kudhaniwa kwa usahihi, kumaanisha kuwa tathmini ya ushuru ya KRA inachukuliwa kuwa halali isipokuwa mlipa ushuru atoe ushahidi usio na shaka. Mantiki nyuma ya dhana hii ni:

• Tathmini ya ushuru ya KRA inachukuliwa kuwa kulingana na majukumu ya kisheria.
• Serikali zinahitaji mkondo wa mapato unaotegemewa kwa huduma za umma.
• Walipakodi wana ufikiaji msingi wa hati zinazoweza kuunga mkono madai yao.

Ufafanuzi wa Kimahakama wa Mzigo wa Ushahidi kwa Kesi za Forodha

Maamuzi kadhaa ya mahakama nchini Kenya na nchi nyingine wanachama wa Jumuiya ya Afrika Mashariki (EAC) yamesisitiza kanuni iliyowekwa katika Kifungu cha 223 cha EACCMA 2004 kwamba mara Kamishna anapodai kutofuata sheria za forodha, mshtakiwa lazima atoe uthibitisho wa kutosha wa kupinga jambo hilo. Katika kesi za Mamlaka ya Mapato ya Kenya dhidi ya Export Traders Limited (2020), tMahakama Kuu ya Kenya iliamua kwamba katika kesi ambapo KRA ilidai kutangaza vibaya uagizaji bidhaa, mzigo ulikuwa kwa mfanyabiashara thibitisha uainishaji sahihi na asili ya bidhaa. Mahakama ilisisitiza kuwa sheria inadhani rekodi za mamlaka ya forodha kuwa sahihi isipokuwa itakapothibitishwa vinginevyo.

Kwa upande wa Tanzania Jamhuri dhidi ya Hassan Ali (2019), TMahakama ya Rufaa ya Tanzania iliridhia kukamatwa kwa magari yaliyoagizwa kutoka nje ya nchi ambayo hati za ushuru wake hazikuwa na nyaraka zinazostahili na kutolipwa ushuru. Mshtakiwa alishindwa kutoa ushahidi wa malipo ya kazi, na mahakama iliamua kwamba dhana ya uharamu ilisimama bila kupingwa chini ya Kifungu cha 223 cha EACCMA 2004. Zaidi ya hayo, katika kesi ya Mamlaka ya Mapato ya Uganda dhidi ya Benki ya Diamond Trust Uganda Ltd (2021), Mahakama ya Rufaa ya Ushuru ya Uganda ilisema kwamba mara tu mamlaka ya forodha inapodai kuwa ushuru haukulipwa, jukumu mabadiliko kwa muagizaji ili kuonyesha kufuata kikamilifu na kanuni za forodha.

Ufafanuzi wa Kimahakama wa Mzigo wa Uthibitisho kwa kesi za ushuru

Ingawa mzigo wa uthibitisho katika kodi hapo awali unakaa kwa walipa kodi, sio kamili. Katika hali fulani, mzigo unaweza kuhamia KRA, haswa katika kesi zinazohusisha ulaghai au tathmini zisizofaa za ushuru.

Mahakama za Kenya zimetoa uamuzi mwingi kuhusu mzigo wa ushahidi katika masuala ya kodi. Uhakiki wa kesi muhimu hutoa maarifa juu ya matumizi yake ya vitendo.

Mzigo wa uthibitisho katika migogoro ya kodi

Katika mizozo ya kodi, mzigo wa uthibitisho unaweza kubadilika kati ya walipa kodi na mamlaka ya ushuru, inayofanana na mwendo wa pendulum. Mahakama Kuu ya Kenya katika kesi ya Kamishna wa Uchunguzi na Utekelezaji dhidi ya Pearl Industries Limited (Rufaa ya Ushuru E086 ya 2020) alielezea dhana hii. Mahakama iliona kama ifuatavyo:

"...Katika kesi hii, pendulum ya uthibitisho iliyumba mara tatu; ya kwanza ilikuwa juu ya Mlalamikiwa (Pearl Industries Ltd), ambayo ilifanya kwa kutoa hati zilizoombwa na Kamishna; ya pili ilihamishiwa kwa Kamishna, ambaye baada ya kupitia nyaraka alipinga uhalisia na uhalali wao. Hii ilimaanisha kwamba mzigo wa uthibitisho hatimaye ulirudi kwa Kamishna na Mlalamikiwa kwa ujumla alikosea."

Ulinganisho ulio hapo juu unasisitiza asili ya mabadiliko ya mzigo wa uthibitisho katika mizozo ya kodi, ikionyesha kuwa inaweza kubadilika kati ya wahusika kadri ushahidi unavyotolewa na kupingwa.

In Mamlaka ya Mapato ya Kenya dhidi ya Maluki Kitili Mwendwa [2021] KEHC 4148 (KLR), Mahakama Kuu ilithibitisha tena kwamba mlipakodi lazima awasilishe ushahidi unaofaa na unaoweza kuthibitishwa ili kupinga tathmini ya kodi. Korti ilisisitiza kwamba dhana ya usahihi inatumika isipokuwa imekataliwa.

Vivyo hivyo, katika Mamlaka ya Mapato ya Kenya dhidi ya Man Dizeli Turbo Se Kenya, [2021] KEHC 13347 (KLR) mahakama ilitaja sababu tatu za kuweka mzigo kwa walipa kodi:

• Dhana ya Usahihi - Tathmini za KRA ni halali isipokuwa ithibitishwe vinginevyo.
• Haja ya Serikali ya Mapato - Ukusanyaji wa kodi ni muhimu kwa uendelevu wa uchumi wa kitaifa.
• Ushahidi wa Mlipakodi - Kwa kuwa walipakodi hudhibiti rekodi zao za kifedha, lazima wathibitishe nafasi zao za ushuru.

Hali Wakati Mzigo Unaweza Kuhama

Ingawa mzigo unakuwa juu ya walipa kodi katika kesi zote mbili za ushuru na forodha, mahakama zimebainisha hali ambapo inaweza kuhamia KRA.

In Kamishna wa Ushuru wa Ndani dhidi ya Metoxide Limited, [2022] KEHC 14613 (KLR) mahakama iliamua kwamba ingawa walipa ushuru lazima watoe hati zinazounga mkono nafasi zao za ushuru, ikiwa KRA itapinga uhalali wa hati hizo, mzigo huo unarudi kwa walipa ushuru ili kutoa ushahidi wa ziada wa kuunga mkono.

Mbinu kama hiyo ilichukuliwa Kamishna wa Ushuru wa Ndani dhidi ya Structural International Kenya Ltd, [2021] KEHC 152 (KLR) ambapo mahakama ilishikilia kwamba ikiwa KRA inapinga uhalisi wa shughuli, mlipa ushuru lazima atoe rekodi za ziada kama vile hati za harakati za hisa na taarifa za benki.

In Kamishna wa Uchunguzi na Utekelezaji dhidi ya Pearl Industries Limited, (Supra) KRA ilianzisha kesi ya awali ya ulaghai wa kodi. Mahakama iliamua kwamba pale ambapo ulaghai unadaiwa, mlipakodi lazima atoe ushahidi wa wazi na wa kuridhisha ili kukanusha madai hayo.

Haki ya Kiutaratibu na Uwazi

Ingawa mzigo wa uthibitisho kwa ujumla uko kwa walipa ushuru, mahakama imeamua kwamba KRA lazima ichukue hatua kwa uwazi na kutoa sababu za wazi za tathmini yake ya ushuru. Katika Equity Group Holdings Limited dhidi ya Kamishna wa Ushuru wa Ndani, 2021] KEHC 25 (KLR) Mahakama Kuu ilisema kuwa KRA haiwezi kutoza madeni ya ushuru kiholela na lazima ifichue sababu za maamuzi yake.

Vivyo hivyo, katika Kamishna wa Ushuru wa Ndani dhidi ya Galaxy Tools Limited, [2021] KEHC 5530 (KLR) mahakama ilisisitiza kwamba mara mlipakodi atakapotoa uthibitisho wa kutosha wa kufuata; KRA lazima ikabiliane na ushahidi wa kutosha badala ya dhana.

Kiwango cha Uthibitisho katika Kesi za Kodi

Kiwango cha uthibitisho katika mizozo ya kodi hurejelea kiwango cha ushahidi unaohitajika ili kushawishi mahakama au mahakama kuhusu dai. Katika masuala ya kodi, kiwango kinachotumika hutofautiana kulingana na aina ya kesi.

Salio la Uwezekano (Kawaida katika Kesi za Ushuru wa Kiraia)

Katika mizozo ya jumla ya kodi, kiwango cha uthibitisho kiko kwenye usawa wa uwezekano, kumaanisha kwamba mlipakodi lazima aonyeshe kuwa kuna uwezekano mkubwa zaidi kuliko si kwamba uamuzi wa kodi si sahihi. Hii inaambatana na kanuni kwamba madai ya kodi iko chini ya sheria ya kiraia.

Kwa mfano, in Mamlaka ya Mapato ya Kenya dhidi ya Maluki Kitili Mwendwa, mahakama ilithibitisha kwamba isipokuwa udanganyifu unadaiwa, kiwango kinabaki kuwa usawa wa uwezekano.

Kiwango cha Juu katika Kesi za Ulaghai

Ambapo KRA inadai ulaghai wa kodi, ukwepaji, au uwasilishaji potofu, mahakama zimetumia kiwango cha juu cha "ushahidi wa wazi na wa kuridhisha". Katika Kamishna wa Ushuru wa Ndani v Trical and Hard Limited, Mahakama Kuu iliamua kwamba walipa-kodi wanaoshutumiwa kwa ulaghai wa desturi za kodi (kama vile ankara za uwongo) lazima watoe zaidi ya hati tu—lazima wawasilishe ushahidi wa kuthibitisha kama vile noti za uwasilishaji, rekodi za hisa na uthibitisho wa wasambazaji.

Vivyo hivyo, katika Kamishna wa Ushuru wa Ndani dhidi ya Altech Stream (EA) Limited, mahakama ilisema kuwa kushindwa kudumisha rekodi sahihi kunadhoofisha uwezo wa mlipakodi kupinga tathmini ya kodi inayohusiana na udanganyifu.

Maombi Vitendo katika Usimamizi wa Kodi

Mzigo na kiwango cha uthibitisho katika masuala ya ushuru vina athari kubwa katika usimamizi wa ushuru nchini Kenya.

Uzingatiaji wa Mlipakodi na Utunzaji wa Rekodi

Kwa kuwa mzigo wa uthibitisho uko kwa walipa kodi, biashara lazima zihifadhi rekodi sahihi na za kina za kifedha. Chini ya Sheria ya Taratibu za Ushuru, walipa kodi wanahitajika kuhifadhi rekodi za ushuru kwa angalau miaka mitano. Hukumu ndani Kamishna wa Ushuru wa Ndani v Altech Stream (EA) Limited ilisisitiza umuhimu wa utunzaji wa kumbukumbu, huku mahakama ikishikilia kuwa kutokutoa rekodi husika kunadhoofisha kesi ya mlipa kodi.

Mamlaka ya Uchunguzi ya KRA na Mzigo wa Kuhamisha

KRA ina mamlaka mapana ya uchunguzi, kuiruhusu kufanya ukaguzi, kuomba hati, na kutoa tathmini za ziada. Hata hivyo, pindi mlipa ushuru anapowasilisha ushahidi wa kuaminika kupinga tathmini, lazima KRA itoe sababu za msingi za kukataa ushahidi huo. Katika Kamishna wa Ushuru wa Ndani dhidi ya Galaxy Tools Limited, mahakama iliamua kwamba KRA haiwezi kutegemea tu dhana au makadirio bila kupinga ushahidi wa walipa ushuru.

Athari kwa Uzingatiaji na Urejeshaji wa VAT

Mojawapo ya masuala ya kodi ambayo yanapingwa zaidi yanahusisha urejeshaji wa Kodi ya Ongezeko la Thamani (VAT). Katika Kamishna wa Ushuru wa Ndani dhidi ya Metoxide Limited, mahakama ilishikilia kuwa walipa kodi wanaotaka kurejeshewa VAT lazima waonyeshe miamala halisi zaidi ya ankara. Hii ina maana kwamba biashara lazima zihifadhi hati za kuthibitisha kama vile risiti za malipo na uthibitisho wa uwasilishaji.

Kupambana na Ulaghai na Ukwepaji wa Kodi

Katika visa vinavyohusiana na ulaghai, KRA inabeba mzigo wa awali wa kuwasilisha ushahidi unaounga mkono madai yake. Walakini, mara tu kesi ya msingi inapoanzishwa, mzigo huhamishiwa kwa walipa kodi. Haya yalidhihirika katika Kamishna wa Uchunguzi na Utekelezaji dhidi ya Pearl Industries Limited, ambapo mahakama iliamua kwamba washukiwa wa ukwepaji ushuru lazima watoe ushahidi thabiti wa kupinga.

Hitimisho

Mzigo na kiwango cha uthibitisho katika kesi za ushuru nchini Kenya ni nzito dhidi ya walipa kodi, na kuwahitaji kutoa ushahidi wa kutosha na wa kuaminika kupinga maamuzi ya ushuru. Mahakama zimeshikilia mara kwa mara dhana ya usahihi katika tathmini za KRA, na kuimarisha mfumo wa kisheria chini ya Sheria ya Taratibu za Ushuru na Sheria ya Mahakama ya Rufaa ya Ushuru.

Hata hivyo, mzigo huo si kamili—unaweza kuhamia KRA katika hali ambapo walipa kodi hutoa hati zinazoaminika; KRA hufanya tathmini ya kodi kiholela; KRA inadai ulaghai; inayohitaji viwango vya juu vya ushahidi. Kwa kweli, walipa kodi wanaweza kujilinda kwa kutunza rekodi sahihi; kutafuta ushauri wa kitaalamu wa kodi na kuhakikisha uwazi katika miamala.

Ingawa usimamizi wa ushuru unahitaji ukusanyaji mzuri wa mapato, usawa wa kiutaratibu unasalia kuwa muhimu katika kuhakikisha kuwa kuna uwiano kati ya utekelezaji wa sheria na haki za walipa kodi. Mahakama za Kenya zinaendelea kuboresha kanuni hizi, zikiimarisha mfumo wa kisheria unaounga mkono ufanisi wa serikali na mazoea ya haki ya kodi.

Mwandishi ni Kamishna wa Huduma za Kisheria na Bodi katika Mamlaka ya Mapato ya Kenya